بهائیت در ایران : زندگی تحت قوانین فکری-عملی خاص و متمایز از جامعه، همراه با ادعای یگانه راه رسیدن به مقصد و کمال، اغلب آثار و پیامدهای خاصی بر پیروان باقی می گذارد که برخی جبران ناپذیر بوده تاپایان عمر با فرد باقی می مانند. متأسفانه اغلب اعضا تحت سیستم مغزشویی و کنترل ذهن حاکم در فرقه ها ، از این استثمار فکری-جسمی خویش آگاه نبوده و تمام احساسات ناخوشایند و سختی هایی را که از این رهگذر متحمل می گردند، به حساب دشواری های طی طریق گذاشته و آن را لازمه رشد قلمداد می کنند. تنها با فاصله از فرقه و تأمل در راه و روش سرکرده، اهداف و بنیان و غایت آموزه هاست که امکان بیداری میسر شده، مجالی برای نجات فرد حاصل می شود؛ امری که با توجه به قوانین دشوار تشکیلاتی فرق، اغلب امکان پذیر نبوده و به ندرت برای برخی مریدان کنجکاوی رخ می دهد.

عماد الدین مرتضوی مجد

به سبب شست و شوی مغزی و زندگی تحت سلطه تشکیلات می توان گفت، آسیب های فرق بر اعضا امری اجتناب ناپذیر است و ان ها قربانیان خاموشی هستند که صدای اعتراض –احتمالی شان- در درون خفه می شود. این اسیب در تمامی فرقه ها با شدت و ضعف قابل مشاهده است اما در فرق درویشی به سبب ماهیت به ظاهر عرفانی و ابتناء بر رابطه «مرید و مرادی»، با شدت و حدت بیشتری جریان دارد؛ چراکه مریدان با باور لزوم بذل زندگانی خویشتن و تبعیت بی چون و چرا از مراد، در نوعی بی خبری مطلق، متوجه هیچ یک از سوءاستفاده ها نشده و به گونه ای سرسپردگی و فلاکت خودخواسته تن داده اند که آن ها را از دیگر قربانیان متمایز می سازد؛ قربانیانی که خود را سرآمد و الگوی سیر و سلوک معنوی می دانند، حال آنکه حقیقت، چیز دیگری است. در این نوشتار تلاش شده تا این مسئله و آسیب های وارده بر مریدان مورد بررسی قرار گیرد. برای درک ملموس تر موضوع، مصادیقی از برخی فرق نیز مورد اشاره قرار می گیرد.

آسیب های فرق

فرقه ها، مجموعه آسیب هایی را در دو سطح فردی و اجتماعی، متوجه قربانی و جامعه می سازند که در تحقیقات جامعه شناسان و محققان مورد ارزیابی و احصاء قرار گرفته اند. از آن جمله «مارگارت تالر سینگر»، محقق فرقه های انحرافی، آسیب های فرق را به چند دسته تقسیم می کند:

·         آسیب های فردی و خانوادگی.

·         آسیب های ناشی از به کارگیری روش های مجاب سازی روانی و کنترل ذهنی پیچیده توسط فرقه ها.

·         آسیب های اقتصادی، سیاسی و امنیتی.[1]

وی در این رابطه می نویسد:

«فرقه ها برخی از بهترین اذهان جامعه را از آموزش و افکار مثبت، منحرف می کنند. بسیاری افراد به فرقه ها کشانده شدند؛ جایی که تمام سال های عمرشان را فقط برای قدرت و منافع رهبر فرقه صرف نموده اند. آن ها بهترین سال های زندگی شان را از دست داده اند و در صورت جدایی، ممکن است نتوانند توانایی ها و استعداد قبلی شان را به کار گیرند.»[2]

«به علت تعهد کاملی که از اعضا خواسته می شود... فرقه ها آسیب بسیار جدی به روش دموکراتیک زندگی ما می زنند. آن ها عمداً جلوی اهداف تحصیلی و شغلی را می گیرند، خانواده ها را از هم می گسلند، روابط شخصی را به درگیری می کشانند و پیروان را به اعطای پس انداز، متعلقات و سایر دارایی های خود وادار می نمایند. در بسیاری از موارد، عواقب عضویت در فرقه، خردکننده، دراز مدت و گاه غیرقابل جبران است.»[3]

سینگر تأکید می کند:

«کار برخی اعضای فرقه ها به بیمارستان روانی می کشد، بعضی سال ها بعد از یک تجربه فرقه ای، منزوی می شوند...حتی کسانی که ممکن است مشکلات حاد روانی را تجربه نکرده باشند، اغلب با مشکلات قابل توجهی برای تطابق با زندگی نرمال (بعد از ترک فرقه) مواجه هستند.»[4]

این محقق، طیفی از حوزه ها و موارد آسیب قربانیان فرق را (که به صورت موانعی برای خروج آن ها عمل می کنند) بر می شمارد؛ اعتقادات، صداقت و وفاداری، سرسپردگی به رهبر اتوریته، فشار جمع و فقدان اطلاعات، خستگی و سردرگمی، ترس (از تنبیهات فرقه)، احساس گناه به سبب آلوده شدن، آسیب های روانی، بی اعتمادی و بدگمانی، فقدان اعتماد به نفس، ترس از خویشتن (ترسی درونی که در صورت ترک فرقه، فرد محکوم به زندگی خفت بار خواهدبود. این ترس، ریشه در تحقیرهایی دارد که در فرقه بر فرد اعمال می گردد)، ضعف در روابط شخصی و اجتماعی، مقولات ادراکی-فلسفی و...، از آن جمله اند که ریشه در آموزش ها و زندگی تحت تشکیلات فرقه ای دارد. با عنایت به موضوع نوشتار حاضر یعنی قربانیان فرق، در اینجا تمرکز بر آسیب های فرقه ها بر اعضا بوده و بررسی آثار و پیامدهای اجتماعی را به فرصتی بعد موکول می نماییم.

با توجه به آنچه گذشت، می توان آسیب ها را به چند دسته کلی تقسیم نمود و به بررسی مصداقی آن در فرق فعال پرداخت تا درکی ملموس تر از این مقوله حاصل گردد.

·         آسیب های فیزیکی؛ شامل استثمار جسمانی مریدان و آثار و پیامدهای زندگی بر اساس مبانی فکری-عملی فرقه و آسیب های ناشی از اعمال خشونت فرقه ای(اقدامات انتقام جویانه مانند ترور، صدمه جسمانی و...)

·         آسیب های شخصیتی-روان شناسی؛ این دسته، مهم­ترین و عمیق­ترین آسیب ها را شامل می گرددکه به سبب آمیختگی با وجود قربانی، آثار و پیامدهای طولانی مدت و گاه جبران ناپذیر در پی داشته و طیف گسترده­ای را در برمی گیرد. از اختلالات هویتی گرفته تا ضعف ادراکی، عدم اعتماد به نفس، فقدان قدرت اراده، احساس ترس و گناه و... که بیشتر با مسائل روانی سروکار دارد.

·         آسیب های اجتماعی؛ این گروه شامل آسیب هایی است که در ارتباط فرد با اجتماع (بیرونی)نمود بیشتری یافته و در صورت خروج فرد از فرقه، معضلاتی اساسی برای وی ایجاد کرده، روند بازگشت به زندگی عادی را مختل و کند می سازد. آسیب به بنیان خانواده (به عنوان مهم ترین و نخستین نهاد اجتماعی)؛ تنهایی، ناتوانی در برقراری ارتباط (بیگانگی)، بدگمانی نسبت به جامعه، ترس از سپردن تعهد و...، از آن جمله است.

·         آسیب های فلسفی-اعتقادی؛ شامل متزلزل شدن اعتقادات فردی (از رهگذر تمایز با اعتقاد غالب)، تعارض درونی در ارتباط با باورهای گذشته و تردید در کسب باورهای تازه و جایگزین.

زندگی در ردای فرقه ها ؛ چالش ها و پیامدها

زندگی در ردای فرقه ها  و تحت مبانی و اصول فرقه ای که از آن با نام های گوناگون از جمله  «طریقت» تعبیر می کنند، آثار و پیامهای زیادی بر مریدان دارد؛ آثاری خزنده که به تدریج در وجود مرید، درونی و عجین می گردد تا جایی که حتی نسبت به آن آگاهی ندارد. اساساً شالوده فرق درویشی یعنی مبتنی بودن بر «رابطه مرید و مرادی» و لزوم طی طریق تحت لوا و –به اصطلاح- هدایت مرشد و قطب، زمینه ساز پیامدها و آثاری خاص و اجتناب ناپذیر بر زندگی مریدان است که تمامی شئون حیات فردی و اجتماعی آن ها را تحت الشعاع قرار می دهد. خود واژه «مرید» و درک معنای آن در این رابطه راهگشاست؛ مرید؛ نعت فاعلی از مصدر اراده و در لغت به معنای «اراده کننده و ارادتمند» ذکر شده. مرید نزد اهل تصوف به دو معنی آید: یکی به معنی محب یعنی سالک مجذوب، دوم به معنی مقتدی و مقتدی آن باشد که حق سبحانه و تعالی، دیده بصیرتش را به نور هدایت بینا گرداند تا وی به نقصان خود نگرد و دائماً در طلب کمال باشد و قرار نگیرد مگر به حصول مقصود و وجوب قرب حق سبحانه تعالی رسد. ابوعثمان گوید: مرید آن کس باشد که دل او از هر چیز مرده جز خدای خود ...و مرید صادق آن باشد که کلاً و جمله رو به سوی خدا و دوام دل با شیخ دارد از سر ارادت تمام و روحانیت شیخ را حاضر داند در همه احوال و در راه باطن از وی استمداد کند و خود را نسبت به شیخ مانند میت بین دو دست غسال پندارد تا از شر شیطان و نفس اماره محفوظ بماند.»[5]

در تعریفی دیگر آمده:

«آن که دست بیعت به شیخی صاحب خلافت دهد و آن شیخ بر سر او مقراض راند و کلاه پوشاند و از گناهان توبه دهد. (آنندراج). آن که به مرشدی سرسپرده باشد. سالک، سرسپرده به پیری و مرشدی. مقابل مراد، مرشد، مقابل پیر وشیخ.»[6] با توجه به تعاریف فوق، یک بخش از مرید بودن بسته به سرسپردگی به مراد و مرشد است، به گونه ای که به «میت بین دو دست غسال» تشبیه شده و نیز کسی که در همه احوال و باطن باید از شیخ استمداد نماید.

عنصر اصلی در این تعریف، لزوم سرسپردگی و ارادت ورزی محض به مراد یا پیر است، به گونه ای که آن را لازمه طی طریق و سلوک شمرده اند و در اغلب فرق درویشی به عنوان اصلی اساسی جاری و ساری بوده و حتی آداب و مراسمی خاص برای آن در نظر گرفته شده. آدابی که به جای آوردنش، هدف اصلی یعنی ارادت و سرسپردگی مرید را محقق ساخته و از همان ابتدا، شرط پذیرفته شدن در سلک درویشی را به زمین نهادن قدرت «اراده» و «اندیشه» می داند. برای مثال، «کیوانعلی قزوینی» (از مشایخ بزرگ فرقه گنابادی که از این فرقه تبری جست) در خصوص آداب تشرف در این فرقه –با زبان انتقاد- می نویسد:

«...من اول به قصد آموختن ذکر قلبی و دیدن انوار قلبیه و کسب عرفان نزد قطب رفتم اما آن ها گفتند برو اول پنج غسل کن بعد بیا... اول، غسل توبه. دوم، غسل حاجت. سوم، غسل زیارت. گفتم من که نمی خواهم زیارت نامه بخوانم. گفتند ای کوردل! این امام است که می خواهی از او ذکر قلبی بیاموزی. چهارم، غسل اسلام... آن اسلام عادتی و موروثی قبول نیست... مسلمانی، یعنی مرید قطب بودن و هر که مرید نیست، کافر است... پنجم، غسل جمعه است. گفتم حالا که جمعه نیست. گفتند جمعه آن وقتی است که به خدمت قطب برسی و نماز جمعه، همان حضور اوست... گفتند آن نماز تو با زنا برابر بود زیرا بی اجازه قطب بود. تا قطب، شروط مریدی را از تو نبیند (دادن پنج چیز و پنج غسل و سجده برای او با سرّنگهداری) و به تو اجازه ندهد، نه لااله الا الله قبول است نه محمدرسول الله، نه نماز، نه روزه، نه حج و نه زن به تو حلال است».[7]

همچنین در جای دیگر در خصوص تجسم صورت مرشد چنین می نگارد: «مرید باید هر وقت ذکرقلبی می کند، شکل قطب را در ذهن خود به طور خیال به اختیار حاضر کند ...دیدن آن صورت، فکر است و نام خدا، ذکر و این هر دو را باید آنقدر به اختیار و تکلیف به جا آورد تا آنکه حقیقت آن صورت و حقیقت نام خدا در دل تو پیدا شده، دائم بماند؛ قهراً یا بی اختیار... مرید باید در وقت ذکر قلبی و همه وقت، به صورت دل خود یا به لفظ الله منقوش به دل نظر کند تا کم کم صورت مرشد در دل پیدا شود و جای دل یا جای الله را می گیرد. آن وقت مرید باز به دل خود نگاه می کند اما صورت مرشد را یعنی معنی لفظ را می بیند، زیرا «الله» مرید، «خدای مرید»، همان مرشد است.»[8]

از عبارات فوق که نمونه ای از تقیدات و اعتقادات فرق درویشی است(فرقه گنابادی)، می توان معنای رابطه «مرید مرادی» رایج در آنها را دریافت که کمترین مفهوم آن مساوی است با ترک قدرت اراده و اندیشه و سرسپردگی محض به قطب. البته شاید این قبیل آداب در فرق امروزی، با این شدت و حدت صورت نپذیرد لیکن در نفس مفهوم مریدی، تغییری حاصل نشده و فقط قالب ها و اشکال است که به اقتضای زمان، متحول گشته و با تحولات روزگار، متناسب.

به هر روی، التزام به ارتباط مرید و مرادی در فرق درویشی (به عنوان اصلی اساسی) و معنای آن –چنانکه گذشت- زمینه ساز بروز آسیب هایی خاموش و آشکار بر مریدان است؛ که ممکن است متوجه آنها شوند یا اینکه تا پایان عمر درغفلت و بی خبری، تحت استثمار قرار گیرند. برای درک ملموس تر موضوع، دامنه آسیب ها را در ابعاد مختلف ذکر شده، با اشاره به مصادیقی از آن ها در فرق درویشی مورد بررسی قرار می دهیم.

بر اساس نتایج تحقیقات پژوهشگران فرقه های مخرب، آسیب های فیزیکی، سلامت جسمانی فرد را تحت تأثیر قرار داده و گاه با تهدید مواجه می سازد. فرقه ها با کار کشیدن از اعضا، دادن رژیم های خاص غذایی، ممانعت از رسیدگی های بهداشتی و در نهایت، اعمال خشونت، به جسم مریدان آسیب می رسانند. در بعضی فرق درویشی نیز دستورهایی مبنی بر ریاضت وجود دارد. همچنین مصادیقی از اعمال خشونت و آسیب رساندن به مریدان. از جمله در فرقه مکتب «نورعلی الهی»، شواهدی دال بر کتک زدن مریدان توسط قطب فرقه، به اسم تنبیه و اسباب طیّ طریق وجود دارد. «بهرام الهی» (پسر سرکرده) از زبان پدر خود در کتاب «آثارالحق» می نویسد:

«پدرم بسیار سخت گیر بود و فلسفه زور داشت. بدین معنی که اگر مریدی خطا می کرد، حتی ممکن بود او را کتک هم بزند. بدین ترتیب، کار مرید، آسان بود و بیشتر هم از روی ترس، پیشرفت می کرد.»[9] همچنین در جای دیگر می گوید:

«در زمان پدرم، چند درویش بودند که بسیار تنبل تشریف داشتند، بالاخره پدرم خسته شد و یک روز زمستان، آن ها را لخت در اتاق سرد و نمناکی گذاشت و در را به رویشان بست. آن ها 24 ساعت به همین حال بودند که در نهایت، با آن ریاضت به جایی که قرار بود، رسیدند[!]».[10]

همچنین در باب درمان بیماری ها از قول نورعلی الهی می نویسد: «بیماری های جسمی می توانند به علل تنبیه، مصلحت، شوخی و طبیعت باشند. در هر مورد، سالک باید بداند که چه کند. گاهی باید معالجه کند و گاه به حال خود بگذارد ...و برای یافتن علت... باید از استادش بپرسد».[11]

باز از همین فرقه، مواردی از آسیب فیزیکی به مریدان وجود دارد که به زمان حال مرتبط است و ملموس تر. شاهد بارزش، ترورهای درون فرقه ای سال های اخیر فرقه مکتب نورعلی الهی است[12] و نیز تهدیدهای جانی برخی بُریدگان فرقه[13] که مانعی بر سر راه سایر آگاه شدگان برای خروج است.

از دیگر مصادیق آسیب و استثمار مریدان، فرقه «نوربخشیه» است که رسوایی فضاحت بار قطب آن (جواد نوربخش) در تجاوز به یکی از مریده ها –به اسم طریقت و سلوک- زبان زد است که در نهایت، خودکشی و مرگ قربانی جوان را رقم زد. البته این تنها موردی بود که با شکایت خانواده قربانی، رسانه ای شد و چه بسا موارد دیگری که در هراس و ترس مریدان، مسکوت مانده باشد.

جز این موارد به طور کلی، نفس رابطه مرید و مرادی و شرایط خاص آن یعنی سرسپردگی محض و ارادت تام به قطب، بستر مناسبی برای بهره کشی فراهم می آورد که در خوش بینانه ترین شرایط، تنها به جسم مرید آسیب رسان خواهد بود، حال آنکه آسیب های روحی-روانی ناشی از چنین رابطه ای، به مراتب، عمیق تر، شکننده تر و ماندگارترند.

مرید یک جریان و از آن مهم تر، «شخص» بودن، در درجه نخست، نیروی «اراده را از فرد سلب می کند. ارادت محض، مرگ تدریجی اراده و نیروی اندیشه را به دنبال خواهد داشت که البته منظور و هدف مراد و مرشد نیز هست. همین آسیب، مهم ترین صدمه و ریشه بسیاری دیگر از آسیب های روانی به شخصیت مرید است. مصادیق بسیاری برای این نوع آسیب (شخصیتی-روان شناسی) برشمرده شده، از عدم اعتماد به نفس و ترس گرفته تا اختلال هویتی و ادراکی که با آنچه در فرق درویشی مشاهده می شود، مطابقت دارد. از آن جمله است موارد ذیل:

برای نمونه در فرقه مکتب نورعلی الهی، مصادیق فراوانی از شکستن شخصیت و بی احترامی به مریدان وجود دارد. مثلاً نورعلی الهی به یکی از مریدان که بدون اخذ اجازه از او به شخص دیگری، ذکری(دعایی) داده است، چنین نصیحت می کند: «برای آن یکبار که بدون اجازه، دعا دادی، (فلان=همسر فرد) را بر دوش بگیر و 20 دور، دور اتاق بچرخ و عرعر (صدای الاغ) کن...».[14]

همچنین است گفتار «کیوانعلی قزوینی» در خصوص لزوم سجده در برابر قطب گنابادی: «یک لیره انگلیسی خریدم و انگشتر یاقوت طلا و دستمال ابریشمی دولا و جوز مخروطی و یک مَنْ نبات... ملاسلطان خلوت کرد. همه بیرون رفتند. پرده را هم انداختند و فقط یک نفر ماند که آمد پهلوی من ایستاد. گفت عبا را بیانداز، انداختم. جوراب را بکن، کندم. یقه و بندهایت را باز کن، باز کردم... گفت سر را هم برهنه کن، کردم. دستمال نبات و پول را از من گرفت به دست راست خود و با دست چپش بند دست راست مرا گرفت و گفت با دست چت دامن راست مرا بگیر، گفتم حالا هر دو دست من بند است. گفت رو به ملاسلطان به زمین بیفت و سجده کن، کردم و بلند شدم. گفت باز سجده کن، کردم. حالا ملا سلطان هم سجده های مرا با آن دست بستگی و یقه و بندهای باز با فلاکت و اسیری می دید و حظ می کرد... او وقت تلقین ذکر با تغیُّر حرف می زد و عبارت «تو» را به جای «شما» به کار می برد...[بعد شروطی مطرح ساخت]...شرط چهارم، خدمت 12 سال که خود را خادم من بدانی و مرا در همه امور دنیویه مفترض الطاعه بدانی. هر خدمتی رجوع کنم، مالی و جانی، باید به جا آری.»[15] این عبارات، به خوبی شکست شخصیت و هویت فرد را اشکار می سازند.

در همین فرقه، باز هم مصادیقی از رنج های روانی خاموش در مریدان وجود دارد که از گذشته تا به امروز به قوت خود باقی مانده است. مصداق دیگرش توهماتی است که به تدریج تحت تلقین های فرقه ای در فرد ایجاد می گردد و با عنوان «حالات جذبه»، تعریف می شود.

این وضعیت روانی که در برخی فرق مخرب نیز مشاهده می شود، نوعی ادراکات به اصطلاح عرفانی است که مریدان به سبب قرار گرفتن در جو خانقاه ها و مشاهده رفتارهای بالادستی ها (رعشه های معنوی و...)، در فرایندی تدریجی آموخته و با توجه به «ارزش» بودنشان در جامعه درویشی، می کوشند هر چه زودتر آن ها هم به این مقام نائل شوند. به همین خاطر است که امروز، نخستین چیزی که با حضور در یکی از خانقاه های دراویش توجه را جلب می کند، رعشه ها، فریادها، سربرزمین ساییدن ها و رفتارهایی نامعقول در برخی مریدان است که به لحاظ روان شناسی، نوعی توهم شناخته شده و آسیب هایی گاه جبران ناپذیر در پی دارد.

همچنین است اضمحلال تدریجی قدرت تجزیه تحلیل و شناخت سره از ناسره؛ مریدان تحت تأثیر القائات قطب و برخی اقدامات فریبکارانه، اغوا شده و برخی کرامت تراشی ها را باور می کنند. این مسئله به همراه ارادت محض و لزوم اطاعت در تمامی امور زندگانی از مراد، مشکلات اساسی را در توانایی تصمیم گیری مریدان ایجاد نموده و نوعی «اراده کُشی» را رقم می زند. در این زمینه می توان به «اویسیه شاه مقصودی» و ادعایش مبنی بر مقدس بودن ردای درویشی اشاره نمود که در یکی از موزه های فرقه نگهداری می شود. این خرقه، منتسب به یکی از بزرگان (شخصیت های تاریخی) بوده و مورد ارادت مریدان است. ارادت قطب در این فرقه تا حدی است که عموماً تمامی مجالس ذکر و مراقبه (آمیخته ای از مدیتیشن و اعمال خانقاهی) در برابر تصویر قطب صورت  می گیرد که نوعی بت پرستی مدرن و البته کرامت باوری در مریدان است.

دیگر آسیب جدی در این زمینه، «مغزشویی» و «کنترل ذهن» فرقه ای است. تعالیم فرق درویشی با توجه به در بر گرفتن کلیه ابعاد زندگانی فردی و اجتماعی مرید، با نوعی مغزشویی خزنده همراه است که اندیشه و روان مریدان را بر اساس مبانی فکری فرقه و مراد، شکل داده و در حقیقت در خدمت اهداف فرقه ای می گیرد. برخی فرق درویشی، با عنایت به کادرسازی تشکیلاتی، گاه این جنبه را با شدت و حدت بیشتری دنبال می نمایند. شاهدش، شاخه آقاخانیه فرقه اسماعیلیه است که تأکید زیادی بر تربیت کودکان فرقه در مدارس خاص فرقه ای داشته و در این راستا اقدامات تشکیلاتی گسترده ای را در نقاط مختلف صورت داده، به گونه ای که امروز در تمامی نقاط تحت نفوذ این فرقه، مدارس اسماعیلیه در کنار جماعت خانه ها و دیگر مراکز فرهنگی-آموزشی آن، دایر و مشغول فعالیت هستند.

این فرقه همچنین از طرح هایی نظیر «مادر یاری» (قرار گرفتن مربیانی در کنار مادران برای تعالیم کودکان از بدو تولد) نیز در این زمینه بهره می جوید. این امر به صورت های دیگر در سایر فرق درویشی نیز مشاهده می شود، نظیر لزوم حضور روزانه مریدان در جلسات سخنرانی قطب فرقه گنابادی، تمرین های روزانه در فرقه اویسیه و آداب و مراسم آیینی فرقه نوربخشیه. بی تردید، رشد و تربیت تحت تعالیم فرقه ای، سیستم فکری مریدان را بر اساس تمایلات اقطاب و فرقه شکل داده و روزنه ای برای اندیشه صحیح باز نمی گذارد.

افسردگی و میل به خودکشی، دیگر آسیب مهم است. تجربیات تلخ مریدان در فرقه ها و همین طور نظام تعلیم و تربیت مبتنی بر سلسله مراتب فرقه ای، موجب می شود تا افراد ابتدا مبتلا به افسردگی شده و سپس میل به خودکشی پیدا کنند. در فرقه های قدیمی تصوف، این امر به وفور قابل ملاحظه است. نمونه امروزی اش هم خودکشی در فرقه نوربخشیه است که ذکرش گذشت.

همچنین این مسئله از زبان یکی از بریدهای فرقه مکتب نورعلی الهی، شنیدنی است. آقای «ا.ب» ضمن اشاره به کشمکش های درونی حاصل از مشاهده تناقضات رفتاری و گفتاری در فرقه، آن را عاملی برای سرگشتگی، تضادهای درونی، بی اعتمادی و در نهایت، نوعی بدبینی عنوان نموده که میل به انزواطلبی و فرار از زندگی اجتماعی را برای مدتی طولانی در وی ایجاد کرده بود: «بزرگ ترین خطر و آسیب فرقه مکتب، آن است که به مرور، اعتقادات شخص را کمرنگ می کند و عملاً به جایی می رسد که دیگر هیچ چیز برایش باقی نمی ماند و این یعنی پوچی.»[16]

یکی از نتایج افسردگی و شکست درونی، عدم اعتماد و بدگمانی نسبت به بیرونی هاست. در بسیاری از مریدان سابق فرق، این احساس و بدبینی وجود دارد. بریده مورد اشاره در این زمینه می گوید:

«در طول این سال ها، همواره احساس کرده ام که مورد سوءاستفاده قرار گرفته ام، چراکه از جایی که تصورش را هم نمی کردم، آسیب خوردم. همه دوستان و آشنایان، من را انسانی مثبت می دانند اما در این مدت و به ویژه ماه های اولیه خروج، شرایط خوبی نداشتم. وقتی انسان از جایی که فکرش را نمی کند، ضربه می خورد، بعد از آن همیشه احساس خطر کرده و دیگر نمی تواند به هیچ کس اعتماد کند، لذا آن نگاه مثبت من تبدیل شده به یک نگاه بدبینانه و محتاطانه.»[17]

از دیگر آسیب های این گروه (آسیب های اجتماعی)، صدمه به مهمترین بنیان اجتماع و نهاد انسان ساز یعنی خانواده است. در فرق درویشی، وظایف مریدی و طی طریقت بر همه چیز حتی ایفای نقش های خانوادگی، رجحان دارد و همین مسئله، عاملی است در تزلزل تدریجی بنیان خانواده. لزوم دهش های مادی به تشکیلات فرقه و شخص قطب، حتی بر اقتصاد معیشتی خانواده نیز اثرگذار است. کیوان قزوینی در این خصوص می نویسد:

«مرا گفتند حالا تو شدی مملوک و بنده او. مال و جان تو مال اوست. بی رضای او، تصرف در مال خود نمی توانی بکنی. مگر آنکه به ذمه خود بگیری که ده یک مالت را به او بدهی و هر چه پیدا کنی، هدیه یا مزدوری یا ارث یا ربح تجارت یا گنج، اول باید ده یک آن را بدهی و فطریه خود و نانخورهای خود را همه سال به او بدهی.»[18] همچنین است، خدمت بی چون و چرا به تشکیلات فرقه که تمام زندگی فرد را تحت الشعاع قرار داده و مانعی در برابر استقلال خانوادگی می باشد.

ناتوانی در برقراری ارتباط با جامعه بیرونی، دیگر نکته قابل تأمل است. این آسیب هم در میان مریدان و هم بریده ها قابل مشاهده می باشد. مریدان اغلب تحت تأثیر القائات فرقه، دیدی «خود برتر نگر» داشته و لذا بیرونی ها را قابل اعتماد ندانسته و گاه، دشمن قلمداد می نمایند. شاهدش برخی رفتارهای پرخاش جویانه عناصر فرقه گنابادی در عناد با جامعه بیرونی است یا تحرکات طیف افراطی اهل حق (موسوم به «مجمع فعالان مدنی یارسان») در قدرت خواهی و دشمن خواندن نظام و ملت ایران. بریده های فرق درویشی نیز تا مدت ها تحت تأثیر این رویکردها، از دید تحت تعصبات فرقه ای خلاصی نداشته و لذا در برقراری ارتباط اجتماعی، با وسواس و دشواری همراه هستند.

در چنین محیطی، دیدگاه های اعتقادی و ایدئولوژی مریدان بر اساس تعالیم قطب شکل گرفته و ایشان عملاً از خود اختیاری برای تفکر و گزینش راه و روشی جز مرام درویشی ندارند. در این شرایط اگر فردی الطاف الهی شامل حالش شده، به نوعی به تناقضات و بطلان فرقه پی برده و از آن تبری جوید، به سبب همین ایدئولوژی فرقه ای تا مدت ها در کسب یک دیدگاه فلسفی و اعتقادی مستحکم با دشواری مواجه خواهد بود. این امر با توجه به ادعای عرفانی بودن فرق درویشی، در مریدان دوچندان است. دیدگاه های معنوی مرید، به سبب مشاهده تضادها و وجوه بطلان فرقه، آسیب دیده و تشخیص سره از ناسره را دشوار می سازد. هر یک از اقطاب، مدعی یگانه مسیر طی طریق و سلوک معنوی اند و از طرق مختلف این باور را در مرید، درونی می نمایند.

بریده فرقه نورعلی الهی در این زمینه می گوید: «این فرقه به جای اینکه معنویت به انسان بدهد، معنویت را از او می گیرد. من پیش از ورود به این جریان در کلاس های آقای «دولابی» شرکت می کردم و شاید همان آموزه ها، مایه نجاتم شد... زندگی من به جایی رسید که به تار مویی بند بود ولی الحمدالله آن رشته قطع نشد و خدا کمکم کرد... البته رسیدن به این باور و درک اشتباه بودن مسیر طی شده، امر دشواری است که با باورهای مذهبی و پایه های اعتقادی فرد، ارتباطی مستقیم دارد و در مورد من هم رشد در خانواده ای مذهبی، کمک شایانی به این رهایی نمود.»[19]

بنابراین، رنگ و بوی معنوی و دینی این فرق، دشواری قرارگیری در مسیر معنویت حقیقی را دوچندان می سازد و دوگانگی های معنوی-اعتقادی، تا مدت ها فرد را درگیر می کند. برخی حتی دچار وسواس شده و پس از جستجوهای بسیار، ممکن است بر اثر خستگی و بدگمانی، همه چیز را رها نمایند و یا در حالت خوشبینانه، باور اعتقادی تازه خود را پس از صرف تحقیقات بسیار و با ظن و گمان پذیرا باشند.

بنابراین، دوگانگی های فلسفی-اعتقادی از مهم ترین آسیب هاست که با توجه به اهمیتش، تمام زندگی مادی و معنوی فرد را تحت تأثیر قرار می دهد. دامنه این آسیب، گسترده بوده و در سطحی فراتر، اصل معنویت و عرفان ناب را دستخوش آثار و پیامدهایی ناخوشایند می سازد که از جمله پیامدهای ظهور و بروز تصوف فرقه ای است.

صدمات خزنده فرقه گرائی

دامنه آسیب های فرق به طور کلی بر فرد و اجتماع، گسترده بوده و ابعاد مختلف را شامل می گردد. آنچه گذشت، شمایی از محوری ترین آسیب ها بر فرد بود تا درکی ملموس تر از صدمات خاموش و خزنده زندگی در لباس مریدی و حرکت در مسیر طریقت ادعایی فرق درویشی حاصل آمده و با گونه خاص و پیچیده ای از قربانیان فرق آشنا شویم؛ قربانیانی خاموش که تحت لوای درویشی گری و به اسم عرفان و کمال طلبی، متحمل رنج ها و آسیب هایی بسیار می گردند، بی آنکه از این استثمار جسمی-روحی، آگاه شوند. همین ناآگاهی و خلوص بی پیرایه مریدان است که آن ها را از دیگر گروندگان به فرق، متمایز می سازد. بی تردید، شفاف سازی این آسیب ها از طریق تحقیقات علمی و نیز افشاگری های بُریده ها می تواند نقش مؤثری در تلنگر به افکار مریدان و بیداری از خواب غفلت داشته باشد.